Η Σμίξη είναι ένα από τα Βλαχοχώρια των Γρεβενών, χτισμένη σε υψόμετρο 1.220 μέτρων στην πλαγιά του όρους Βασιλίτσα, της οροσειράς της Πίνδου και αποτελεί έναν από τους πιο ορεινούς οικισμούς της Ελλάδας. Από το 2010 αποτελεί έδρα Τοπικής Κοινότητας του Δήμου Γρεβενών και ο πληθυσμός της σύμφωνα με την απογραφή του 2011 είναι 454 κάτοικοι. Λόγω της γειτνίασης της με το χιονοδρομικό κέντρο της Βασιλίτσας έχει μετατραπεί σε σημαντικό χειμερινό θέρετρο της περιοχής με αξιόλογη τουριστική κίνηση. Απέχει 38 χιλιόμετρα από τα Γρεβενά, ενώ συνορεύει με τις Τοπικές Κοινότητες Αβδέλλας, Φιλιππαίων, Σαμαρίνας και Διστράτου.
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ
Σύμφωνα με την παράδοση, η Σμίξη προήλθε από το «σμίξιμο», δηλαδή τη συνένωση δύο παλαιών οικισμών τον 16ο αιώνα, της Μπίγκας που βρίσκοτανπαραποταμίως, τρία χιλιόμετρα ανατολικά του σημερινού χωριού και των Πινακάδων, δυτικά στην σημερινή τοποθεσία Μπάλτα. Οι οικογένειες που ήρθαν στη Σμίξη από τη διάλυση της Μπίγκας ήταν οι εξής: Χατζηγεωργοβίτη, Παπαγεωργούλη, Σακελλάρη, Χατζή, Παπαμήλιου, Κοτρώτσου και Νταπούλια, ενώ από τον οικισμό των Πινακάδων οι οικογένειες: Μπαμπανίκα, Ματσάλη, Αγόρου, Ροκοτά, Τσουμάνη, Μάρκου και Λιβεράσα. Άξιο αναφοράς είναι ότι οι 9 από τις 16 οικογένειες που κατοικούσαν σύμφωνα με την παράδοση στη Μπίγκα, μετά τη διάλυση της κατέφυγαν στη γειτονική Αβδέλλα.
Αρχικά οι κάτοικοι της Σμίξης ασχολούνταν με την υλοτομία και τη γεωργία, πιθανώς διαμένοντες όλο το χρόνο στο χωριό , ενώ μετά το 1700 υπήρξε επαγγελματικός μετασχηματισμός με τη συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων να είναι κτηνοτρόφοι και κυρατζήδες και να μετακινούνται τη χειμερινή περίοδο στη Θεσσαλία και στην Ήπειρο.
Στα τέλη του 18ου αιώνα συνέβη ένας μεγάλος εκπατρισμός από το χωριό, όπου οι μισές οικογένειες, 100 από τις 200 σύμφωνα με την παράδοση, με επικεφαλείς αυτές των Χατζηγιωργοβίτη και Κοτρώτσιου, υπό την πίεση του Πασά των Ιωαννίνων, διέφυγαν κυρίως στην Ανατολική Μακεδονία στην περιοχή της Ελευθερούπολης (Πράβι). Επίσης στην παράδοση των Βλάχων του Βερμίου σώζεται η ανάμνηση της εγκατάστασης μετά το 1819 και την περιπλάνηση πρώτα στα Άνω Πορρόια, του τσελιγκάτου του Γκιζάρη από τη Σμίξη, ενώ και μετά τα επαναστατικά γεγονότα της Φυλλουριάς το 1854, το τσελιγκάτο του Τσαλέρα από τη Σμίξη μαζί με 20 οικογένειες εγκαταστάθηκε μόνιμα στο Σέλι του Βερμίου.
Ο 20ος αιώνας βρίσκει τους Σμιξιώτες να αντιστέκονται σθεναρά στη Ρουμάνικη Προπαγάνδα που ήταν σε έξαρση στην περιοχή, καταφέρνοντας να μην ιδρυθεί Ρουμάνικο Σχολείο, ενώ πιστοί στην ιδέα του Ελληνισμού και του Μακεδονικού Αγώνα θα προσφέρουν τις υπηρεσίες τους για την επικράτηση των ελληνικών θέσεων στην περιοχή, η οποία πραγματοποιήθηκε οριστικά με την απελευθέρωση των Γρεβενών από τους Τούρκους το 1912.
Σημαντικό γεγονός για το χωριό αποτέλεσε η μαζική μετανάστευση την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα, 150 περίπου Σμιξιωτών στην Αμερική, με τους περισσότερους να εγκαθίστανται στο NewHampshire, όπου και ιδρύθηκε Σύλλογος με την επωνυμία «Άγιος Νικόλαος» με έδρα αρχικά στη Nashuaκαι αργότερα στοManchester. Αυτό επηρέασε μεν δημογραφικά το χωριό καθώς οι μισοί περίπου μετανάστες έμειναν οριστικά εκεί, αλλά με τα λεφτά που κέρδιζαν βοήθησαν τις οικογένειες τους στην Ελλάδα και συνεισέφεραν σε κοινωφελή έργα του χωριού, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την ανέγερση του Δημοτικού Σχολείου το 1933.
Όπως όλα τα χωριά έτσι και η Σμίξη επηρεάστηκε σημαντικά με τα πολεμικά γεγονότα της δεκαετίας του ΄40, όπου και πυρπολήθηκαν οι περισσότερες οικίες της τον Ιούλιο του 1943 από τους Γερμανούς. Από το 1950 και μετά οι Σμιξιώτες άρχισαν την ανοικοδόμηση του χωριού, ενώ η δεκαετία του ’80 με τη δημιουργία του Χιονοδρομικού Κέντρου της Βασιλίτσαςσηματοδότησε την τουριστική ανάπτυξη του χωριού, αποτελώντας τη Σμίξηπόλο έλξης του χειμερινού τουρισμού της περιοχής των Γρεβενών. Οι Σμιξιώτες εγκατεστημένοι πλέον στη Λάρισα, Τύρναβο, Ελασσόνα, Γρεβενά, Κατερίνη, Αθήνα και Θεσσαλονίκη, όπου και δραστηριοποιούνται επαγγελματικά, αποτελούν ενεργό κομμάτι των εκεί κοινωνιών, χωρίς να ξεχνούν όμως την πατρογονική τους εστία.
Η κύρια επαγγελματική ασχολία των Σμιξιωτών στη σημερινή εποχή είναι ο εμπορικός τομέας, ενώ αξιοσημείωτη είναι η ύπαρξη πολλών επιχειρήσεων παραγωγής και εμπορίου γαλακτοκομικών προϊόντων, συνδυάζοντας την παραδοσιακή εμπειρία με τις σύγχρονες τεχνικές. Τα επαγγέλματα του κτηνοτρόφου, του κυρατζή και του υλοτόμου, ολοένα και φθίνουν, με τα εναπομείναντα κοπάδια που ανεβαίνουν στο χωριό να είναι σε μονοψήφιο αριθμό. Παράλληλα, τις τελευταίες δεκαετίες υπάρχει και μεγάλος αριθμός επιστημόνων (γιατρών, δικηγόρων, μηχανικών κλπ) ενώ αρκετοί Σμιξιώτες διακρίθηκαν και στο εκπαιδευτικό τομέα λαμβάνοντας θέση καθηγητή στα μεγαλύτερα πανεπιστημιακά ιδρύματα της χώρας.
ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ
Το παλαιότερο κτίσμα της Σμίξης είναι η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου, σε απόσταση ένα χιλιόμετρο από την πλατεία, μέσα σ΄ένα πανέμορφο ξέφωτο που περικλείεται από πεύκα και οξυές,. Η εκκλησία χρονολογείται από ιδρύσεως του χωριού, αγιογραφήθηκε το 1767, ενώ δίπλα υπάρχει και το κοινοτικό κοιμητήριο. Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου, και πολιούχος της Σμίξης είναι νεότερο κτίσμα που ανεγέρθηκε πάνω στην παλιά εκκλησία που χρονολογούνταν από το 1750 και είχε καεί το 1989. Στο προαύλιο χώρο σώζονται το πρώτο σχολείο της Σμίξης και το πέτρινο καμπαναριό που κτίσθηκε το 1887. Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου που βρίσκεται στον πάνω μαχαλά του χωριού χρονολογείται από το 1870, ενώ πέριξ του χωριού υπάρχουν τα εξωκλήσια της Αγίας Παρασκευής στο δρόμο για το Χ.Κ. της Βασιλίτσας, του Κοσμά του Αιτωλού και της Μεταμορφώσεως του Σωτήροςπαραποταμίως, του Αγίου Παντελεήμονα, νοτίως του χωριού και του Προφήτη Ηλία στην κορυφογραμμή ανατολικά που αποτελεί και το όριο με τους Φιλιππαίους.
Το πέτρινο διώροφο δημοτικό σχολείο που βρίσκεται στη πλατεία του Γκόρτσο Ζάββα χτίστηκε με λεφτά των Σμιξιωτών της Αμερικής το 1933 και ξεχωρίζει από μακριά με τον εντυπωσιακό του όγκο και την παραδοσιακή του αρχιτεκτονική.Η πλακόστρωτη πλατεία του χωριού, το Μεσοχώρι, με τον επιβλητικό πλάτανο, αποτελεί το επίκεντρο της οικονομικής και κοινωνικής δραστηριότητας του χωριού, στην οποία πραγματοποιείται το τετραήμερο παραδοσιακό πανηγύρι του Δεκαπενταύγουστου. Επιπλέον στη Σμίξη σώζονται και αρκετές πέτρινες κατοικίες χρονολογίας άνω των 100 ετών, όπως των Νασικαίων στο Μεσοχώρι, του Ιπποκράτη Εξάρχου, του Μπουκουβάλα, του Φασέγγα, των Γουταίων, των Μπασδεκαίων, των Νουσαίων κ.α.
Λόγω των πολλών πηγών στο χωριό υπάρχουν αρκετές βρύσες, με πιο χαρακτηριστική την πέτρινη βρύση του Ματσάλη στην πλατεία. Άλλες βρύσες είναι του Μεγλίκη, του Σακελλάρη, των Στουγιανναίων- Παπαμηλαίων και στο Μουτσάλη δίπλα από τον Άγιο Γεώργιο η Σιόπουτουντιτζιά. Τα παλαιότερα χρόνια λόγω των αρκετών ρεμάτων που διέρχονταν το χωριό, υπήρχαν και αρκετοί νερόμυλοι, οι οποίοι δυστυχώς δεν σώζονται σήμερα, ενώ στο Σμιξιώτικο ποταμό σώζονται ερείπια της τελευταίας ντριστέλας του χωριού, των Στουγιανναίων.
ΧΙΟΝΟΔΡΟΜΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΒΑΣΙΛΙΤΣΑΣ
Το Χιονοδρομικό κέντρο Βασιλίτσας δημιουργήθηκε το 1975 από μια ομάδα ανθρώπων που συνέστησαν τον Χιονοδρομικό Ορειβατικό Σύλλογο, με όραμα την ίδρυση του Χιονοδρομικού. Ο πρώτος συρόμενος αναβατήρας μήκους 1.060 μ. που τοποθετήθηκε στο διάσελο Βασιλίτσας – Γομάρας, σε υψόμετρο 1.788-2.060, λειτουργεί μέχρι σήμερα μεταφέροντας 800 χιονοδρόμους την ώρα. Το 1991 οι υποδομές του παραχωρήθηκαν στη Γενική Γραμματεία Αθλητισμού και το χιονοδρομικό μετονομάστηκε σε Εθνικό Χιονοδρομικό Κέντρο Βασιλίτσας.
Δύο χρόνια μετά κατασκευάστηκαν δύο εναέριοι αναβάτες : ένας τριθέσιος, μήκους 991 μ., σε υψόμετρο 1.642-1.825 και ένας διθέσιος , μήκους 845 μ., σε υψόμετρο 1.792-2.110, (με δυνατότητα μεταφοράς 1.800 χιονοδρόμων την ώρα ο καθένας), καθώς και ένας συρόμενος μήκους 300 μ. Η ανάπτυξη των υποδομών συνεχίστηκε και το 2000 προστέθηκαν δύο συρόμενοι αναβάτες: ο Μιγδάνης , μήκους 800μ., σε υψόμετρο 1.810-2.034 και η Τυμβαία μήκους 980 μ., σε υψόμετρο 1.774-2.040, όπως επίσης και ένας για αρχάριους στη θέση Μπαλντούμα. Αναλλοίωτη παραμένει η απαράμιλλη φυσική ομορφιά που κυκλώνει το χιονοδρομικό, αφού όλες οι παρεμβάσεις έγιναν με γνώμονα την προστασία του περιβάλλοντος. Από τα πλεονεκτήματα του κέντρου είναι η μεγάλη διάρκεια του χιονιού που κρατάει από τον Νοέμβριο μέχρι την άνοιξη, καθώς και η μεγάλη ποικιλία στις πίστες.
