του Δήμου Βέρρου ( Ομιλία του στην διαδικτυακή εκδήλωση της ΠΟΠΣΒ της 25/04/2021)
Ισχυρή παρουσία Βλάχων στο νομό Σερρών παρατηρείται ήδη από το δεύτερο μισό του 18αι. Προέρχονται από τη περιοχή του Ασπροποτάμου Τρικάλων, την ευρύτερη χώρα Μετσόβου, τα χωριά του Γράμμου και κυρίως από τη Γράμμουστα.
Αποκαλούνται ως Μότσιανοι και Γραμμουστιάνοι. Από τη Μοσχόπολη επίσης καταφθάνει μεγάλο κύμα προσφύγων μέσω των σπουδαίων κέντρων της Μακεδονίας Κλεισούρα, Νυμφαίο, Βλάστη, Σιάτιστα, Μοναστήρι κ.ά. Κύριοι λόγοι της φυγής οι πιέσεις των Τουρκαλβανών και οι διώξεις ως απόρροια των Ορλοφικών.
Πολλοί εξ αυτών δραστηριοποιούνται στις Σέρρες και τα τότε αστικά της κέντρα Νιγρίτα, Αλιστράτη, άνω Τζουμαγιά ως έμποροι και μικροβιοτέχνες.Οι κτηνοτρόφοι αξιοποιούν τις πλαγιές του Μπέλες ,Μενοικίου, Όρβηλου-Πιρίν(όπου και τα καλύβια του παπά Τσαίρ) και της οροσειράς Ρίλα.
Λίγο αργότερα από το 1810 ως τα 1860 καταφθάνουν διοκώμενοι από τα Βλαχοχώρια Γρεβενών και την Βοβούσα, οι περισσότεροι κατάγονται από την Αβδέλλα, είναι κτηνοτρόφοι και τεχνίτες. Εγκαθίστανται σε χωριά πλούσια σε νερά όπως Πορόια ,Λιπόσι, Ράμνα, Αγγιστρο, Αχλαδοχώρι όπου κατασκευάζουν νερόμυλους, ντριστέλες, νεροπρίονα. Κτηνοτρόφοι της ίδιας ομάδας ενισχύουν προηγούμενες εγκαταστάσεις στο Μπέλες, Λαιλιά στα Βλάχικα καλύβια, στο Μενοίκιο και στα χωριά Χιονοχώρι, Άγιο Πνεύμα, Ντράνοβα, Ραχωβίτσα.
Μετά το 1850 και την αποτυχημένη επανάσταση στη Δυτ. και Κεντρική Μακεδονία πολλές οικογένειες από τα μεγάλα Βλαχοχώρια του Ολύμπου Κοκκινοπλό και Λιβάδι εγκαθίστανται στην κάτω Τζουμαγιά σήμερα Ηράκλεια που αριθμεί πλέον των 5000 Ελληνόβλαχων στα τέλη του 19αι. Από εκεί κατάγονται μεταξύ άλλων οι σημαντικοί ιστοριοδήφες Πέτρος Πέννας και Γιώργος Καφταντζής .Ο τελευταίος εξέδωσε και την πληρέστατη συλλογή Δημοτικών Τραγουδιών των Σερρών όπου στην ενότητα των Ακριτικών Ιστορικών η πλειονότητα των πληροφορητών τραγουδιστών είναι Βλάχοι.
Κοινός τόπος όλων των μετακινήσεων η απώλεια των Αρματολικιών και οι άγριες διώξεις από τους πρόσφατα εξισλαμισθέντες Τουρκαλβανούς κυρίως κατά την περίοδο κυριαρχίας του Αλή Πασά από το 1788 έως τα 1822, το παράπονο τους για τη μεταστροφή έγινε τραγούδι:
και συ κουμπάρε Αλέξανδρε φίλε και αγαπημένε
εννιά παιδιά σε βάπτισα κανένα μη σου ζήσει
γιατί κουμπάρε Τούρκεψες έγινες Αρναούτης.
Φυσικά ο κύριος λόγος ήταν οι ενέργειες των τούρκων κατακτητών που επιβουλευόταν οποιονδήποτε ξέφευγε από τον έλεγχο τους.
Όλοι οι παραπάνω προερχόμενοι από τον ηπειρωτικό ορεινό Ελληνικό χώρο ,τον κόσμο των κλεφτών και αρματολών γίνανε φορείς των ιστορικών τραγουδιών των εστιών τους, ένα είδος που ήκμασε από τα τέλη του 17αι ως γέννημα σπουδαίων γεγονότων, ως αναφορά σε ηρωικά πρόσωπα και έκφρασης του πόθου για ελευθερία, συνεχίζοντας την παράδοση των Ακριτικών τραγουδιών του Μεσαιωνικού Ελληνισμού.
Γεγονότα στις Σέρρες που προηγήθηκαν της Ελληνικής επανάστασης ή λάβανε χώρα παράλληλα με αυτή επίσης αποτυπώθηκαν από τη Βλάχικη λαική μούσα. Στο σαντζάκι Σερρών παρόλο την σχετική ευμάρεια των Χριστιανών και την ισχυρή πολυάριθμη παρουσία των Τούρκων σιγόβραζε η επιθυμία για το ποθούμενο.
Έτσι μετά το 1807 και τα ανδραγαθήματα του Νικοτσάρα ,η παρουσία Φιλικών στις Σέρρες όπως του τραπεζίτη Εμμανουήλ Παπά, του Πισοδερίτη μεγαλέμπορου Κασομούλη ,του Μητροπολίτη Χρύσανθου από το Κάτω Γραμματικό Πέλλας ,μελών της οικογένειας του επίσης φιλικού Γιάννη Φαρμάκη προετοίμαζε το έδαφος για γενικό ξεσηκωμό. Ο απαγχονισμός όμως του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε και του εθνομάρτυρα Γ.Φαρμάκη που κατά πολλούς προορίζονταν για αρχηγός της επανάστασης στη Μακεδονία καθώς και η αποκάλυψη της από τους Τούρκους οδήγησαν στη ματαίωση της.
Οι Βλάχοι Σερραίοι εκφράστηκαν μέσα από το τραγούδι και για άλλα συμβάντα που ακολούθησαν το 21, όπως πράξεις ηρωισμού δικών τους παληκαριών εναντίον των Τούρκων ,κατά τον Μακεδονικό αγώνα ,τη Μικρασιατική εκστρατεία ως και τον πόλεμο του 40.
Σε ένα όμως τραπέζι ακόμα και σήμερα όπως σε αυτόν τον οντά του Συλλόγου Βλάχων Σερρών κυριαρχούν τραγούδια του ακριτικού κύκλου όπως το «βαρέσαν το Γιαννάκη τον αρματολό» και σε ιστορικά που αναφέρονται στις θυσίες και τους αγώνες έναντι των Τούρκων.
Οι Λαζαίοι ο Ζήνδρος ο Λάπας ,Βαρσάμης Καραισκάκης ,Γιωργάκης Ολύμπιος, Μάρκος Μπότσαρης, ο Ζιάκας, η άλωση της Πόλης, το Μεσολόγγι, καταστροφή Νικολίτσας και τόσα άλλα πρόσωπα και τόποι που ριζώθηκαν στη συλλογική μνήμη.
Τα τραγούδια Ελληνόφωνα ή Βλαχόφωνα εκφράζονται το ίδιο φυσικά από τους φορείς τους και επέζησαν κυρίως στις κτηνοτροφικές κοινωνίες Βλάχων.
Τα πρώτο από τα τραγούδια που αποδόθηκαν στα πλαίσια της εκδήλωσης αναφέρεται στον ατρόμητο Ολύμπιο Κλεφτοαρματολό Νικοτσάρα .Στα 1807 επιδιώκοντας να ξεκινήσει επανάσταση στη Μολδοβλαχία κατόπιν συνεννοήσεως με τους Ρώσους περνάει διαμέσου του Μπέλλες και Μενοικίου όπου συναντά ισχυρή αντίσταση από χιλιάδες Τούρκους. Από τη Ζίχνη καταφεύγει στο Παγγαίο όπου περικυκλωμένος με τα 400 παλληκάρια του επιχειρεί ηρωική έξοδο.
Το δεύτερο τραγούδι (που ακούστηκε στην εκδήλωση) αποδίδεται ως επιτραπέζιο και χορευτικό τύπου στα τρία. Αναφέρεται στον Γιάννη Φαρμάκη, τον φημισμένο Αρματολό και μεγαλοκτηνοτρόφο της Βλάστης και Χαλκιδικής , αφού απώλεσε το αρματολίκι του πήρε μέρος σε πολλές μάχες εναντίον των Τούρκων και έστειλε την οικογένεια του στις Σέρρες για προστασία.
Ως Φιλικός ήταν πρωταγωνιστής και μάρτυρας της Ελληνικής επανάστασης στη Μολδοβλαχία. Στις Σέρρες τιμήθηκε από τους ομόφυλους του Βλάχους με περισσότερες από δύο παραλλαγές τραγουδιού απόδειξη της υστεροφημίας του.
Ευχαριστώ την ΠΟΠΣΒ για την πρωτοβουλία του αφιερώματος.
Δήμος Βέρρος Χοροδιδάσκαλος – Ερευνητής
